3 - ေက်ာက္စာ

  ဦးစံသာေအာင္

ေရွးေဟာင္း ရခိုင္သမိုင္းႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈ သုေတသန နယ္ပယ္တြင္ ႏိုင္ငံျခား သုေတသီ ပညာသွ်င္ အေတာ္ မ်ားမ်ား ေပၚထြက္ခဲ႔ပါသည္။ ျမန္မာ တိုင္းရင္းသားမ်ားထဲမွမူ လက္ခ်ိဳး ေရတြက္ၾကည့္လွ်င္ လက္တဖက္ ပင္ ျပည့္မည္ မထင္ပါ။ အထူးသျဖင့္ ရခိုင္ေခတ္ဦး ေက်ာက္စာ၊   ေခါင္းေလာင္းစာ၊   ေၾကးျပားစာ၊ ဒဂၤါးမ်ားႏွင့္ ပတ္သက္၍ စနစ္တက် သုေတသန ျပဳသူ အလြန္ နည္းပါးခသည္။ ရခိုင္ တိုင္းရင္းသားမ်ားထဲမွ ဦးစံေ႐ႊဘု၊ ရခိုင္ပ႑ိတ္ ဦးဦးသာထြန္း၊ ဦးေအာင္သာဦး ႐ို႕သာ ထင္ထင္ရွားရွား ဟိခသည္။ ဦးစံေ႐ႊဘုမွာ စစ္မျဖစ္မီက ရခိုင္ျပည္နယ္ ဂုဏ္ထူးေဆာင္ ေရွးေဟာင္း သုေတသီ (Archaecologist) တဦး ျဖစ္၍၊ ရခိုင္သမိုင္းႏွင့္ ပတ္သက္၍ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္းဂ်ာနယ္ (The Journal of Burma Research Society) တြင္ အဂၤလိပ္ ဘာသာျဖင့္ သုေတသန စာတမ္းမ်ား ႐ြီးခသူ ျဖစ္သည္။ အျခား ထင္ရွားသူ တဦးမွာ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ ႐ူပေဗဒ ပါေမာကၡ၊ ေနာင္တြင္ အထက္တန္း ပညာ ဦးစီးဌာန ၫႊန္ၾကားေရးမွဴးခ်ဳပ္ ျဖစ္လာသူ ရခိုင္ အမ်ိဳးသား ဦးစံသာေအာင္ (၁၉၂၅-၁၉၈၁) ျဖစ္သည္။
ဦးစံသာေအာင္သည္ ေရွးေဟာင္း ပ်ဴ၊ မြန္၊ ျမန္မာ အကၡရာရင္းျမစ္ ပညာသွ်င္ ဦးသာျမတ္ကို စံျပဳ၍ သိပၸံ ပညာ နယ္ပယ္မွ ဝိဇၨာပညာရပ္ နယ္ပယ္သုိ႔ ကူးေျပာင္းလာသူ တဦး ျဖစ္သည္။ ဦးသာျမတ္သည္ စိုက္ ပ်ိဳး ေရး သိပၸံဘြဲ႕ရ လယ္သာ စိုက္ပ်ိဳးေရး ၫႊန္ၾကားေရးဝန္ ဘဝမွ ယဥ္ေက်းမႈ ဗိမာန္ ၫႊန္ၾကားေရး ဝန္ ၊ ျမန္မာ စာေပ ဘာသာစာကားႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈ သုေတသန ပညာသွ်င္ အျဖစ္ ထင္ရွားခသူ ျဖစ္သည္။ ထို႔အတူ ဦးစံသာေအာင္သည္လည္ အေမရိကန္ ျပည္ေထာင္စု ဟားဗတ္ တကၠသိုလ္မွ ႐ူပေဗဒျဖင့္ မဟာ သိပၸံဘြဲ႕ A.M. (Physics) ရ၍ ႐ူပေဗဒ ပါေမာကၡ၊ အထက္တန္းပညာ ဦးစီးဌာန ၫႊန္ၾကားေရးမွဴးခ်ဳပ္ အျဖစ္ ထမ္း ေဆာင္ခေသာ္လည္း ေရွးေဟာင္း ရခိုင္သမိုင္းႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈ ပညာသွ်င္ အျဖစ္ ပိုမို ထင္ရွားခပါ သည္။

ေရွးေဟာင္း ရခိုင္သမိုင္းႏွင့္ ပတ္သက္၍ ျမန္မာ့သမိုင္းတြင္ ေခတ္အဆက္ဆက္ စနစ္တက် တူးေဖာ္မႈ အားနည္းခသည္။ ထို႔ျပင္ ရခိုင္ ရာဇဝင္သည္လည္း အျခားေသာ ရာဇဝင္မ်ား နည္းတူ ဒ႑ာရီ ဆန္ေသာ ေရွးေဟာင္း အစဥ္အလာ ေျပာစကားမ်ား၊ ထူးကဲ အံ့ၾသဖြယ္ရာမ်ားႏွင့္ ဆက္ႏႊယ္နီရာ ခိုင္မာမႈ မဟိလွေခ်။ သို႔ေသာ္ ေအဒီ ၇၂၉ ဝန္းက်င္တြင္ ေရးထိုးခသည္ဟု ယူဆေသာ အာနႏၵစ႑ႏၵ ေက်ာက္စာ ကို ရခိုင္ျပည္ နယ္ ေျမာက္ဦးဟိ သွ်စ္ေသာင္းဘုရား၌ တြိ႕ဟိခရာမွ ေခတ္ဦး ရခိုင္ သမိုင္းသည္ ပိုမို ပီျပင္လာပါသည္။ အာနႏၵစျႏၵ ေက်ာက္စာကို သွ်စ္ေသာင္းဘုရား အနီးတြင္ တြိ႕ေသာေၾကာင့္ သွ်စ္ေသာင္းဘုရား ေက်ာက္စာ ဟုလည္း ေခၚေဝၚခကတ္သည္။ ဤေက်ာက္စာကို ရခိုင္ဘုရင္ မင္းဗာႀကီး (၁၅၃၁-၁၅၅၃) လက္ထက္ တြင္ ေဝသာလီၿမိဳ႕ နန္းေတာ္ရာကုန္း အနီးမွ ေျမာက္ဦးၿမိဳ႕ သွ်စ္ေသာင္းဘုရား အ နီး ေျပာင္းေ႐ႊ႕ထား ချခင္း ျဖစ္ သည္။ အာနႏၵစျႏၵ ေက်ာက္စာအရ ရခိုင္ ေဝသာလီၿမိဳ႕ေဟာင္း သည္ ျမန္မာ့သမိုင္းတြင္ အေစာ ဆံုး ၿမိဳ႕ျပ ႏိုင္ငံမ်ားဟု ယူဆေသာ ဗိႆႏိုး၊ ဟန္လင္း၊ သေရေခတၲရာ ႐ို႕ႏွင့္ ေခတ္ၿပိဳင္ဟု ပညာ သွ်င္မ်ား က သတ္မွတ္ ခကတ္သည္။
အာနႏၵစျႏၵ ေက်ာက္စာကို ပထမဦးဆံုး အဓိပၸာယ္ ေဖာ္ထုတ္၍ စာတမ္း႐ြီးသားခေသာ ပညာသွ်င္မွာ အဂၤ လန္ႏိုင္ငံ၊ ေအာက္စဖို႔ဒ္ တကၠသိုလ္၊ ေဘလီယာ ေကာလိပ္မွ အေရွ႕တိုင္း ပညာပါေမာကၡ ေဒါက္တာ အီး၊ အိပ္ခ်္၊ ဂြၽန္စတင္ ( Dr.E.H. Johnston) ျဖစ္သည္။ ဂြၽန္စတင္ႏွင့္ ေခတ္ၿပိဳင္ ေလ့လာသူ တဦးမွာ အိႏိၵယ   ေက်ာက္စာဝန္ ေဒါက္တာ ဒီ၊ စီ၊ ဆာကား (Dr. D. C. Sircar) ျဖစ္သည္။ ဂြၽန္စတင္၏ စာတမ္း သည္ ဂြၽန္စတင္ ကြယ္လြန္ၿပီးမွ ဆာရစ္ခ်တ္ဘန္း (Sir Richard Bum) ႏွင့္ ပါေမာကၡ ဂ်ီ၊ အိပ္ခ်္၊ လုစ္ (G. H. Luce) ႐ို႕၏ ႀကိဳးစား တည္းျဖတ္မႈျဖင့္ ထြက္ေပၚလာျခင္း ျဖစ္သည္။ ဂြၽန္စတင္၏ ‘ရခိုင္ျပည္နယ္ဟိ သကၠတ ေက်ာက္စာအခ်ိဳ႕’ Some Sanskrit Inscriptions of Arakan စာတမ္းကို ၁၉၄၄ ခုႏွစ္ထုတ္ အေရွ႕တိုင္းႏွင့္ အာဖရိက ပညာ ေလ့လာေရး စာေစာင္ အတြဲ ၁၁၊ အပိုင္း၂၊ Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Vol. 11, Pt. 2 (1944) တြင္ တြိ႕ႏိုင္ပါသည္။ ေဒါက္တာ ဆာကားသည္ ရခိုင္ ေက်ာက္ စာမ်ား အေၾကာင္းကို အိႏိၵယ အက္ပီဂရမ္ဖီယာ India Epigraphia, Vol. 32 (1975) ႏွင့္ Vol. 37 (1967) ႐ို႕တြင္ ႐ြီးသားခသည္။
အာနႏၵစျႏၵ ေက်ာက္စာသည္ ေခတ္ဦး ရခိုင္ သမိုင္းအတြက္ အလြန္ အေရးပါ လွပါသည္။ ထို႔ေၾကာင့္ ဆရာ မင္းသုဝဏ္သည္ ၁၉၅၁-၅၂ ခုႏွစ္ထုတ္ ဓညဝတီမဂၢဇင္း၌ ‘အာနႏၵစျႏၵ၊ သွ်စ္ရာစု ရခိုင္မင္းတပါး’ အမည္ ျဖင့္ လည္းေကာင္း၊ ေရွးေဟာင္း သုေတသန အရာဟိ မြန္ဘိုေကသည္ ျပည္ေထာင္စု ယဥ္ေက်းမႈ စာေစာင္၊ အတြဲ ၂၊ အမွတ္ ၇ (မတ္ ၁၉၅၇) တြင္ ‘သွ်စ္ေသာင္းဘုရားမွ သကၠတ ေက်ာက္စာ တိုင္’ ေဆာင္း ပါးျဖင့္ လည္းေကာင္း၊ ေဒါက္တာ သန္းထြန္းသည္ ၁၉၆၄ ခုႏွစ္ထုတ္ ေခတ္ေဟာင္း ျမန္မာရာဇဝင္တြင္ ‘ရခိုင္ ေခတ္ဦး’ အမည္ျဖင့္ လည္းေကာင္း၊ ဦးေအာင္သာဦးသည္ ၁၉၆၆ ခုႏွစ္ထုတ္ ရခိုင္ ယဥ္ေက်းမႈ စာေစာင္၊ အတြဲ ၁၊ အမွတ္ ၁ တြင္ ‘ေဝသာလီ’ ဟူေသာ အမည္ျဖင့္ လည္းေကာင္း႐ီးသားခကတ္သည္။ ၁၉၆၈ ခုႏွစ္ တြင္ က်င္းပေရ တတိယ အႀကိမ္ေျမာက္ သုေတသန ကြန္ဂရက္တြင္ မႏၱေလး တကၠသိုလ္ ပါဠိဌာနမွ ဆရာ ျမင့္ေဆြ သည္ ‘အာနႏၵစျႏၵ သကၠတေက်ာက္စာ’ အမည္ျဖင့္ သုေတသန စာတမ္း ဖတ္ၾကားခ၍ စာပႏွီင့္ လူမႈေရး သိပၸံဂ်ာနယ္၊ အတြဲ ၂၊ အမွတ္ ၃၊ စက္တင္ဘာ ၁၉၆၉ တြင္ ပံုႏွိပ္ ေဖာ္ျပခ သည္။ အာနႏၵစျႏၵ ေက်ာက္စာႏွင့္ ပတ္သက္၍ ျမန္မာဘာသာျဖင့္ အဦးဆံုး က်ယ္က်ယ္ျပန္႔ျပန္႔ သုေတ သန ျပဳထားေသာ စာတမ္း ျဖစ္သည္။ ျမန္မာဘာသာျဖင့္ အျပည့္အစံုဆံုး သုေတသန လက္ရာ ျပပါ ဆိုလွ်င္ ၁၉၇၅ ခုႏွစ္တြင္ ထုတ္ဝီခေရ ဦးစံသာေအာင္၏ ‘အာနႏၵစျႏၵ၊ ရွစ္ရာစု ရခိုင္ေဝသာလီ မင္း’ စာအုပ္ ကို ျပရပါသည္။
ဦးစံသာေအာင္၏ စာအုပ္တြင္ အခန္း ၁၄ ခန္း ခြဲထားသည္။ အခန္း (၁) တြင္ ေက်ာက္ စာတိုင္ တည္နီ ရာ ႏွင့္ ႐ြီးထုိးထားေသာ စာမ်ား၊ အခန္း (၂) တြင္ ေဝသာလီ၊ အခန္း (၃) တြင္ အာနႏၵစျႏၵ ေက်ာက္စာကို ဖတ္ျခင္းမ်ား၊ အခန္း (၄) တြင္ အာနႏၵစျႏၵမင္း ေက်ာက္စာ ဓာတ္ပံုမ်ား၊ အခန္း (၅) တြင္ အာနႏၵ စျႏၵမင္း ေက်ာက္စာသံုး ဗ်ည္းအစ သရအလယ္ သရ ႏွစ္လံုးဆင့္မ်ားႏွင့္ အသတ္မ်ား၊ အခန္း (၆) တြင္ တေၾကာင္း ခ်င္း ယခုေခတ္ ျမန္မာ အကၡရာျဖင့္ ဖလွယ္ျခင္း၊ အခန္း (၇) တြင္ ေက်ာက္စာ စာကိုယ္ ေဝါဟာရ အဖြင့္ႏွင့္ ျမန္မာျပန္၊ အခန္း (၈) တြင္ ေခတ္ဦးကာလ ရခိုင္မင္းဆက္၊ အခန္း (၉) တြင္ ဒုတိယေခတ္ မင္းဆက္၊ အခန္း (၁ဝ) တြင္ တတိယေခတ္ မင္းဆက္၊ အခန္း (၁၁) တြင္ အာနႏၵစျႏၵမင္း၊ အခန္း (၁၂) တြင္ မွတ္သား ဖြယ္ရာမ်ား၊ အခန္း (၁၃) တြင္ ေဝသာ လီမွ ေစတီသည္ ေက်ာက္စာငယ္၊ အခန္း (၁၄) တြင္ ေဝါဟာရ အၫႊန္း ဟူ၍ စနစ္တက် တင္ျပထားသည္။ လိုအပ္ေသာ ဓာတ္ပံု၊ ေျမပံု၊ ႐ုပ္ပံုမ်ား အျပည့္အစံု ပါဝင္သည္။ ေက်ာက္စာကို တလံုးခ်င္း အဓိပၸာယ္ ဖလွယ္၍ ေက်ာက္စာ ဖတ္ပံု နည္းစနစ္ကို ယွင္းလင္းထားသည္။ ထို႔ျပင္ ေခတ္ဦး ရခိုင္မင္းဆက္ အမည္မ်ားကို ေက်ာက္စာပါ သကၠရာဇ္မ်ားႏွင့္ ညႇိႏိႈင္းထားရာ ရခိုင္သမိုင္း၊ ဒဂၤါးႏွင့္ ဗုဒၶ အႏုပညာ ေလ့လာလိုသူမ်ား အတြက္ပါ အထူး အသံုးဝင္လွပါသည္။
ေခတ္ဦးရခိုင္ႏွင့္ ပတ္သက္၍ ဦးစံသာေအာင္၏ ပထမဦးဆံုး သုေတသန လက္ရာမွာ ၁၉၇၄ ခုႏွစ္တြင္ ပံုႏွိပ္ ထုတ္ဝီခေသာ ‘ေအဒီေျခာက္ရာစုႏွင့္ ယင္းမတိုင္မီ ရခိုင္ျပည္ သံုးအကၡရာ’ စာအုပ္ ျဖစ္သည္။ ဤစာအုပ္ႏွင့္ ပတ္သက္၍ စာေရးသူက နိဒါန္းတြင္ -
“ဤစာအုပ္တြင္ ေရွးအိႏိၵယႏိုင္ငံသံုး ျဗာဟၼီ အကၡရာအေၾကာင္းကို လည္းေကာင္း၊ ျဗာဟၼီ အကၡရာမ်ား အေၾကာင္းကို လည္းေကာင္း ေဖာ္ျပထားပါသည္။ ယင္းတို႔ မည္သို႔ ဆင့္ကဲေ ျပာင္းလဲလာပံုကိုလည္း ယွင္း လင္းထားပါသည္။ ယင္းေနာက္ ရခိုင္ျပည္နယ္တြင္ တြိ႕ရေသာ ေက်ာက္စာမ်ား၊ ေခါင္းေလာင္းစာမ်ား၊ ဒဂၤါး စာမ်ား၊ ေၾကးနီျပားစာ စသည္႐ို႕ကို သမိုင္း အက်ဥ္းခ်ဳပ္ႏွင့္တကြ မူရင္းစာကိုပါ ယေန႔သံုး ျမန္မာ အကၡ ရာ ျဖင့္ ျပန္ဆို ကူးေရး၍လည္း ေဖာ္ျပထားပါသည္။ ယင္း႐ို႕ကို စုစည္းၿပီး ၆ ရာစု မတိုင္မီ ရခိုင္ ျပည္ နယ္သံုး ဗ်ည္းႏွင့္ သရ႐ို႕ကို ထုတ္ယူ၍ ေဖာ္ျပထားပါသည္” ဟု ယွင္းလင္းထားပါသည္။
ထိုသို႔ ယွင္းလင္းရာတြင္ ျဗာဟၼီ အကၡရာမ်ား ေခတ္အဆက္ ဆက္ေျပာင္းလဲလာပံု ဇယား၊ ဓာတ္ပံု၊ အဓိ ပၸာယ္ ယွင္းလင္းခ်က္၊ မွတ္ခ်က္မ်ားႏွင့္ စနစ္တက် ေဖာ္ျပသည္။ တဖန္ ယင္း႐ို႕ကို ျခံဳငံု သံုးသပ္၍ ရခိုင ္ျပည္နယ္သံုး အကၡရာမ်ားသည္ ပ်ဴအကၡရာႏွင့္ လည္းေကာင္း၊ ကဒံဗ၊ ပလႅ အကၡရာမ်ားႏွင့္ လည္း ေကာင္း ကြဲျပား ျခားနားသည္။ ဆင့္ပြား မဟုတ္ဟု တင္ျပထားပါသည္။
မည္သို႔ ဆိုေစ ေရွးေဟာင္း ရခိုင္ အကၡရာရင္းျမစ္ ေျပာင္းလဲလာပံုႏွင့္ ပတ္သက္၍ ျမန္မာဘာသာျဖင့္ စနစ ္တက် ေလ့လာ တင္ျပထားေသာ သုေတသန လက္ရာ တရပ္ ျဖစ္သည္။
ဦးစံသာေအာင္၏ တတိယေျမာက္ သုေတသန လက္ရာမွာ ၁၉၇၉ ခုႏွစ္တြင္ ထြက္ေပၚခဲ့ေသာ ‘ရခိုင္ ဒဂၤါးမ်ား’ ျဖစ္သည္။ ယင္းစာအုပ္ကို ဦးစံသာေအာင္ ကြယ္လြန္ၿပီးေနာက္ ၁၉၈၂ ခုႏွစ္တြင္ အဂၤလန္ႏိုင္ငံ Lancashire and Chesice Numismatic Spciety မွ ‘Arakanse Coins’ အမည္ျဖင့္ အဂၤလိပ္ဘာသာျဖင့္ ထုတ္ဝီခသည္။ ဘာသာျပန္သူမွာ မစၥတာ ေရာ္ဘင္ဆင္ (Mr. Robinson) ႏွင့္ ေအးဆက္ (Aye Set) ႐ို႕ ျဖစ္သည္။
ဦးစံသာေအာင္ မတိုင္မီကပင္ ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ားႏွင့္ ပတ္သက္၍ ႏိုင္ငံျခားသား သုေတသီ ပညာသွ်င္မ်ားသည္ စာအုပ္ စာတမ္းမ်ား႐ြီးသားခပါသည္။ ေသာမတ္စ္လတၲား (Thomas Latter) ၏ ‘ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား’ The Coins of Arakan စာတမ္းကို ၁၈၄၆ ခုႏွစ္ထုတ္ ေတာ္ဝင္ အာရွေရးရာ စာေစာင္ The Joumal of the Royal Asiatic Society of Brngal, Vol. 15 (1846) တြင္ လည္းေကာင္း၊ ယင္းစာေစာင္မွာပင္ ဆာ အာသာ ဖယ္ယာ (Sir Arhtur P. Phayre) ၏ ‘ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား’ The Coins of Arakan : the historical coins ကို လည္းေကာင္း၊ ၁၈၇၂ ခုႏွစ္ထုတ္ ယင္းစာေစာင္ အတြဲ ၄၁ တြင္ ဂ်ီ၊ အီး၊ ဖ႐ိုင္ယာ (G. E. Fryer) ၏ ‘ရခိုင္ ဒဂၤါးမွတ္စု’ Note on Arakanese Coins စာတမ္း၊ ၁၈၉၂ ခုႏွစ္ထုတ္ ယင္းစာေစာင္ အတြဲ ၆၁၊ အပိုင္း ၁ တြင္ ဒဗလ်ဴ၊ သီအိုဘဲ (W. Theobald) ၏ ‘ရခိုင္ ေဝသာလီေခတ္ အမွတ္တံဆိပ္ပါ ဒဂၤါးမ်ား’ On a symbolical Coins of the Wethali Dynasty of Arakan စာတမ္း၊ ၁၉၂၈ ခုႏွစ္ထုတ္ အင္ဒိယန္း အင္တီကြာရီ The Indian Antiquary, Vol. 57 (1928) တြင္ ဆာ ရစ္ခ်က္တင္ပယ္ (Sir Richard Temple) ‘ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ တြိ႕ရေသာ ဒဂၤါးမ်ားဆိုင္ရာ မွတ္စု’ Notes on Currency and Coinage among the Burmese စာတမ္း၊ ၁၉၆၂ ခုႏွစ္၊ ႏိုဝင္ဘာ ၁၁ ရက္နိန္႔ထုတ္ ေနးခ်ိန္း၊ တနဂၤေႏြ အခ်ပ္ပို (The Nation Sunday Supplement) တြင္ ရပ္စတင္ (C. A. Rouston) ၏ ‘ရခိုင္ဒဂၤါး အခ်ိဳ႕’ (Some Coins of Arakan ေဆာင္းပါးမ်ားႏွင့္ ၁၈၈၂ ခုႏွစ္တြင္ ဆာ အာသာဖယ္ယာ၏ ‘ျမန္မာ ပဲခူးႏွင့္ ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား’ Coins of Arakan of Pegu and Burma လံုးခ်င္း စာအုပ္မ်ား ထြက္ေပၚ လာခပါသည္။
ၾသစေၾတးလ် အမ်ိဳးသား တကၠသိုလ္မွ ပင္မလာဂတ္မန္း (Pamela Gutman) သည္လည္း ပါရဂူဘြဲ႕ အ တြက္ ‘ေခတ္ဦးရခိုင္’ Ancient Arakan စာတမ္းကို ၁၉၇၆ ခုႏွစ္တြင္ တင္သြင္းခသည္။ ရခိုင္ ဒဂၤါးမ်ားႏွင့္ ပတ္သက္၍ ျမန္မာဘာသာျဖင့္ ရခိုင္ပ႑ိတ္ ဦးဦးသာထြန္း၏ (ေဝသာလီေခတ္ ဒဂၤါးမ်ား) ေဆာင္းပါးကို ျပည္ေထာင္စု ယဥ္ေက်းမႈ စာေစာင္၊ အတြဲ ၄၊ အမွတ္ ၂ (ဧၿပီ ၁၉၆၃) ႏွင့္ ဦးေအာင္သာဦး၏ ‘ရခိုင္ ဒဂၤါးသမိုင္း’ကို ရခိုင္တန္ေဆာင္ မဂၢဇင္း (၁၉၇၂) တြင္ တြိ႕ႏိုင္ပါသည္။
ဦးစံသာေအာင္၏ ‘ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား’ စာအုပ္တြင္ အခန္း ၁ဝ ခန္းခြဲ၍ ျပဳစုထားသည္။ အခန္း (၁) တြင္ ဒဂၤါးမ်ား ေပၚေပါက္လာေရး၊ အခန္း (၂) တြင္ ေရွးေဟာင္း ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား၊ အခန္း (၃) တြင္ ရခိုင္ ေဝသာလီ ဒဂၤါး မ်ားကို ရခိုင္ ရာဇဝင္မ်ားႏွင့္ ညႇိျခင္း၊ အခန္း (၄) တြင္ အာနႏၵစ႑ႏၵမင္း ေက်ာက္စာပါ ေရွးမင္းမ်ား၊ အခန္း (၅) တြင္ မဂၤလာ အမွတ္လကၡဏာပံုမ်ား၊ အခန္း (၆) တြင္ မဂၤလာ အမွတ္လကၡဏာပံုမ်ား မပါေသာ ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား၊ အခန္း (၇) တြင္ ေျမာက္ဦးမင္းဆက္မ်ား၏ အတၴဳပၸတၲိ အက်ဥ္း၊ အခန္း (၈) တြင္ ေျမာက္ဦး မင္းဆက္မ်ား၊ အခန္း (၉) တြင္ ဒဂၤါးစာမ်ား ဖတ္ရန္ ဗ်ည္းႏွင့္ သရမ်ား၊ အခန္း (၁ဝ) တြင္ ျပဳလုပ္ေသာ ပစၥည္း၊ အ႐ြယ္အစားႏွင့္ အေလးခ်ိန္႐ို႕ပါဝင္သည္။ ေနာက္ဆက္တြဲ အျဖစ္ရခိုင္ဒဂၤါး ၁၄၈ျပား၏ ဓာတ္ပံုမ်ား ပါသည္။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ဦးစံသာေအာင္၏ ‘ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား’ စာအုပ္ထြက္ေပၚလာေသာအခါပညာေရး တကၠသိုလ္ လက္ေထာက္ ကထိက ဦးတိုးလွ (တကၠသိုလ္မ်ား သမိုင္းသုေတသန ဦးစီးဌာန၊ ဒုတိယ ၫႊန္ ၾကားေရး မွဴးခ်ဳပ္ ေဒါက္တာ တိုးလွ) က တကၠသိုလ္ ပညာပေဒသာ စာေစာင္တြင္ -
“… မစၥတာ ဒူ႐ြိဳင္ဆယ္ စီစဥ္ေသာ ဖယ္ယာျပတိုက္ဟိ’ဒဂၤါးမ်ားစာရင္း’ ေခၚ စာအုပ္ႏွင့္ ဆာ အသာ ဖယ္ ယာ ျပဳစုေသာ ‘ရခိုင္၊ ပဲခူးႏွင့္ ျမန္မာႏိုင္ငံ ဒဂၤါးမ်ား’ ဟူေသာ စာအုပ္႐ို႕ကို ပံုႏွိပ္ၿပီး ျဖစ္ေသာ္ လည္း ယင္း စာ အုပ္႐ို႕မွာ အဂၤလိပ္ဘာသာျဖင့္ ေရးသားထား၍ လြန္စြာလည္း ေရွးက်၍ နိန္ေသာ စာအုပ္ မ်ား ျဖစ္ေခ် သည္။ ထို႔ေၾကာင့္ အနည္းဆံုး ျမန္မာႏိုင္ငံေတာ္ အတြင္း၌ ေရွးက သြန္းခတ္ ထုတ္လုပ္ခေသာ ဒဂၤါးမ်ား အေၾကာင္းကို ျမန္မာဘာသာ၊ အဂၤလိပ္ဘာသာတို႔ျဖင့္ အသစ္ ထပ္မံ ေရးသား ျပဳစုရန္ လိုအပ္ေပ သည္။”
အထက္ပါ စာပုိဒ္ကို ေရွးေဟာင္း သုေတသန ၫႊန္ၾကားေရးဝန္၏ ၁၉၅၇-၅၈ ခုႏွစ္အတြက္ ႏွစ္ခ်ဳပ္ အစီရင္ခံစာ (စာ-၄) မွ ထုတ္ႏုတ္ ေဖာ္ျပပါသည္။

“ေ႐ႊငံုးမင္း အၿမီးေမွ်ာ္သလုိ အႏွစ္ ၂ဝ ေစာင့္ေမွ်ာ္ခဲ့ပါၿပီ။ မေပၚလာေသးတကား။ မေမွ်ာ္ လင့္ေသာ ေနရာမွ ေမွ်ာ္လင့္မွန္းဆၾကည့္ႏိုင္တတ္သည္ထက္ ပို၍ေကာင္းေသာ၊ ရခိုင္ဒဂၤါး သမိုင္း က်မ္းတေစာင္ ထြက္ေပၚလာ ေပၿပီ။ ယင္းကား ဦးစံသာေအာင္၏ ‘ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား’ ပင္တည္း။
“ ေရွးေဟာင္း ဒဂၤါးတျပားသည္ ေခတ္တေခတ္၏ စီးပြားေရး၊ လူမႈေရး၊ ႏိုင္ငံေရး၊ စာပီ အႏုပညာႏွင့္ ကိုးကြယ္ ယံုၾကည္မႈ ဆိုင္ရာ ယဥ္ေက်းမႈႀကီး တရပ္လံုးကို လႊမ္းျခံဳထားရကား အမ်ိဳးသား သမိုင္းကို သိလုိ သူတိုင္း ဒဂၤါးသမိုင္းကို ေလ့လာၾကရမည္ ျဖစ္ပါသည္။ ျမန္မာႏိုင္ငံတြင္ ထိုသို႔ေသာ သမိုင္းအတြက္ ဦးစံသာ ေအာင္၏ ‘ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား’ သည္ ပုဗၺမဂၤလာပင္ ျဖစ္ေတာ့သည္။ သကၠတဘာသာ ကြၽမ္းဝင္လိုသူမ်ား၊ ေရွး ေဟာင္း အကၡရာ လက္ေရးပညာကို ေလ့လာလိုသူမ်ား၊ သမိုင္းပညာသွ်င္မ်ား၊ ေဘာကေဗဒ ပညာရွင္ မ်ား စသည္႐ို႕ ေလ့လာထိုက္သည့္ က်မ္းတဆူ ျဖစ္ သည္” ဟု လိႈက္လႈိက္လွဲလွဲ ႀကိဳဆို ေဝဖန္ထားပါသည္။
ဦးစံသာေအာင္၏ ေနာက္ဆံုးလက္ရာမွာ ၁၉၇၉ ခုႏွစ္တြင္ အဂၤလိပ္ဘာသာျဖင့္ ပံုႏွိပ္ ထုတ္ဝီ ခေရ ေခတ္ ေဟာင္း ရခိုင္ ဗုဒၶ အႏုပညာလက္ရာမ်ား ‘The Buddhist Art of Ancient Arakan’ စာအုပ္ ျဖစ္သည္။ ဤစာအုပ္တြင္ ေအဒီ ၈ ရာစု အာနျႏၵမင္း မတိုင္မီ ရခိုင္ ရာဇဝင္လာ မင္းဆက္မ်ား ကို ေခတ္ သံုးေခတ္ ပိုင္းျခား၍ မင္းဆက္ ဇယားမ်ားႏွင့္ တင္ျပသည္။ ထို႔ေနာက္ ဓည ဝတီႏွင့္ ေဝသာ လီၿမိဳ႕ ေဟာင္း ႐ို႕ကို ေျမပံုအၫႊန္းႏွင့္ အေသးစိတ္ ေလ့လာ တင္ျပထားသည္။ ထိုမွတဆင့္ ရခိုင္ေဒသမွ တူးေဖာ္ တြိ႕ရ ေသာ ဗုဒၶ ယဥ္ေက်းမႈ ဆိုင္ရာ ႐ုပ္ပြားေတာ္မ်ား၏ မုျဒာဟန္ အမ်ိဳးမ်ိဳးကို ေဆြးေႏြး တင္ျပ သည္။ ထို႔ျပင္ ထူးျခားေသာ မကိုဋ္ေဆာင္း ႐ုပ္ပြားေတာ္မ်ားႏွင့္ ျပည့္ၿဖိဳးဟန္ (ဗိုက္ပူ) ႐ုပ္ပြားေတာ္မ်ား ကို ေလ့လာ ယွင္းလင္း ထား သည္။ ဗုဒၶ ႐ုပ္ပြားေတာ္မ်ား အျပင္ ရခိုင္ ေရွးေဟာင္းဒဂၤါးမ်ား၊ အုတ္ခြက္ မ်ား၊ ေၾကးနီျပား၊ ေၾကးေခါင္း ေလာင္းႏွင့္ ေၾကးဆီမီးတိုင္ ႐ုပ္တု အမ်ိဳးမ်ိဳး ဓာတ္ပံု၊ ေျမပံု ၊ ေက်ာက္စာ မိတၲဴမ်ား ပါဝင္ရာ ေခတ္ဦးရခိုင္ ဗုဒၶ အႏုပညာႏွင့္ ပတ္သက္၍ အားရဖြယ္ က်မ္းတေစာင္ ဟု ပညာသွ်င္ မ်ားက သံုးသပ္ ခ သည္။
ဦးစံသာေအာင္ကို အဖ အၿငိမ္းစား စက္ရွင္ တရားသူႀကီး ဦးသာဇံဦး (K.S.M., A.T.M.) ႏွင့္ အမိ ေဒၚမဘု ႐ို႕မွ ၁၉၂၅ ခုႏွစ္၊ ေဖေဖာ္ဝါရီ ၂၇ ရက္နိန္႔တြင္ ဖြားျမင္သည္။ မိခင္မွ ကိုလိုနီေခတ္ဦး အလြန္ ထင္ရွားေသာ ရခိုင္သူေဌးႀကီး ဦးရဲေက်ာ္သူ၏ အႏြယ္ ျဖစ္သည္။
ငယ္စဥ္က ရန္ကုန္ တီတီစီေက်ာင္း၊ သာယာဝတီ၊ ျမင္းျခံ၊ စစ္ေတြ အစိုးရ စာသင္ေက်ာင္းမ်ားတြင္ ပညာသင္၍ ၁၉၄ဝ ျပည့္ႏွစ္တြင္ တန္းျမင့္ ေက်ာင္းထြက္ စာေမးပြဲကို စစ္ေတြ အစိုးရ အထက္ တန္း ေက်ာင္းမွ ေအာင္ျမင္သည္။ ႐ူပေဗဒႏွင့္ ဓာတုေဗဒ ဘာသာရပ္မ်ားတြင္ ဂုဏ္ထူးရသည္။ ၁၉၄ဝ-၄၁ ခုႏွစ္တြင္ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္၊ ၁၉၄၅-၄၇ ခုႏွစ္တြင္ ကာလကတၲား တကၠသိုလ္႐ို႕တြင္ ပညာသင္ၾကား၍ ၁၉၄၉ ခုႏွစ္တြင္ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္မွ ဘီအက္စ္စီ ႐ူပေဗဒ ဂုဏ္ထူးတန္းကို ပထမ အဆင့္မွ ေအာင္ျမင္ သည္။ ၁၉၅၄ ခုႏွစ္တြင္ အေမရိကန္ ျပည္ေထာင္စု ဟားဗတ္ တကၠသိုလ္မွ မဟာသိပၸံဘြဲ႕ (A.M.) ကို ႐ူပေဗဒျဖင့္ ရခသည္။
၁၉၅ဝ-၅၁ ခုႏွစ္တြင္ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ ႐ူပေဗဒဌာန သ႐ုပ္ျပဆရာ၊ ၁၉၅၁-၅၄ တြင္ လက္ေထာက္ ကထိက၊ ၁၉၅၄-၆၄ တြင္ ကထိက၊ ၁၉၆၄-၇ဝ ပါေမာကၡ၊ ၁၉၇ဝ-၇၂ တြင္ တကၠသိုလ္မ်ား အုပ္ခ်ဳပ္ေရး႐ံုး ၫႊန္ၾကားေရးမွဴး၊ ၁၉၇၂-၈၁ ခုႏွစ္တြင္ ၫႊန္ၾကားေရးမွဴးခ်ဳပ္ တာဝန္မ်ား ထမ္းေဆာင္ခသည္။ ၁၉၄၈ ခုႏွစ္၊ ရခိုင္ ေက်ာင္းသူ ေက်ာင္းသားမ်ား အသင္း ဥကၠ႒၊ ရခိုင္တန္ေဆာင္ အဂၤလိပ္စာ အတိုင္ပင္ ခံစာတည္း၊ ၁၉၆၆-၇ဝ တြင္ တကၠသိုလ္မ်ား တိုင္းရင္းသား စာပီႏွင့္ ယဥ္ေက်းမႈ ေကာ္မတီ ဒုတိယ ဥကၠ႒၊ ၁၉၇ဝ-၈၁ ခုႏွစ္တြင္ နာယက၊ တကၠသိုလ္မ်ား အားကစား အဖြဲ႕ ဥကၠ႒၊ ျမန္မာႏိုင္ငံ သုေတသန အသင္း အမႈေဆာင္၊ သုေတသန လုပ္ငန္းမ်ား ဆိုင္ရာ မူဝါဒအဖြဲ႕ အတြင္းေရးမွဴး၊ တကၠသိုလ္ ပညာပေဒသာ စာေစာင္ႏွင့္ တကၠသိုလ္ သုေတသန စာေစာင္ အုပ္ခ်ဳပ္မႈ စာတည္းအဖြဲ႕ ဥကၠ႒၊ ရန္ကုန္ တကၠသိုလ္ ႐ူပေဗဒဌာန ဂုဏ္ ထူးေဆာင္ ပါေမာကၡ အျဖစ္ ေဆာင္႐ြက္ ခပါသည္။ ပထမအႀကိမ္ႏွင့္ ဒုတိယအႀကိမ္ ျပည္သူ႔ လႊတ္ေတာ္ ကိုယ္စားလွယ္ အျဖစ္ ရခိုင္ျပည္နယ္ စစ္ေတြ မဲဆႏၵနယ္မွ ေ႐ြးခ်ယ္ ခံရသည္။
၁၉၅၄-၇ဝ ခုႏွစ္ အတြင္း အိႏၵိယ၊ တ႐ုတ္၊ ၾသစႀတီးယား႐ို႕တြင္ က်င္းပေသာ အဏုျမဴ စြမ္းအင္ဆိုင္ရာ ေဆြးေႏြးပြဲမ်ား တက္ေရာက္၍ ၁၉၆၄ ခုႏွစ္၊ တ႐ုတ္ျပည္ ပီကင္းတြင္ က်င္းပေသာ အျပည္ျပည္ ဆိုင္ရာ သိပၸံပညာရွင္မ်ား ႏွီးေႏွာ ဖလွယ္ပြဲတြင္ Aims and Paractice of Physics Teaching in Burma (Myanmar) စာတမ္းကို တင္သြင္းခသည္။ ပညာေရး ေလ့လာေရး ခရီးစဥ္ျဖင့္ ဂ်ပန္ႏိုင္ငံ (၁၉၇၃)၊ အေမရိ ကန္ျပည္ေထာင္စု (၁၉၇၅)၊ ဆိုဗီယက္ယူနီယံ (၁၉၇၇) ႏိုင္ငံမ်ားသို႔ လားေရာက္ခသည္။
ပံုႏွိပ္ ထုတ္ဝီခေသာ သိပၸံပညာ ဆိုင္ရာ စာအုပ္မ်ားမွာ ေဒါက္တာ ေမာင္ေမာင္ခႏွင့္ တြဲ၍ ‘အေျချပဳ ႐ူပေဗဒ’ (၄ တြဲ) (၁၉၇၁)၊ ‘႐ူပေဗဒအေၾကာင္း သိေကာင္းစရာ’ (၁၉၇၁)၊ ‘ကြန္ပ်ဴတာ’ (၁၉၇၃)၊ ‘အက္တမ္ ႏွင့္ ႏ်ဴကလီးယား စြမ္းအင္’ (၁၉၇၄) ႐ို႕႐ြီးသား၍၊ ‘႐ူပေဗဒအေၾကာင္း သိေကာင္းစရာ’ စာအုပ္ျဖင့္ ၁၉၇၁ ခုႏွစ္၊ အမ်ိဳးသား စာပီဆုကို သိပၸံႏွင့္ အသံုးခ် ဘာသာရပ္ အတြက္ ရခသည္။ စာေပဗိမာန္မွ ဦးေဆာင္ က်င္းပေသာ သိပၸံ စာပီ ႏွီးေႏွာ ဖလွယ္ပြဲတြင္ ‘လူထုအတြက္ သိပၸံစာပီ’ စာတမ္း တင္သြင္း၍ ပံုႏွိပ္ ထုတ္ဝီခသည္။ အဂၤလိပ္ဘာသာျဖင့္ ထုတ္ဝီေသာ Working People’s Daily, The Guardian ႐ို႕တြင္ ႐ူပေဗဒ သိပၸံပညာ ေဆာင္းပါးမ်ားႏွင့္ ရခိုင္သမိုင္း အႏုပညာ ေဆာင္းပါးမ်ားကို အဂၤလိပ္ဘာသာျဖင့္ အမ်ားအျပား႐ြီးသားခသည္။ အခ်ိဳ႕မွာ စာအုပ္ အျဖစ္ ထုတ္ဝီရန္ က်န္ရွိနိန္သီးသည္။ သာဓက ျပရေသာ္ ဂါဒီးယန္း သတင္းစာတြင္႐ြီးသားခေသာ ရခိုင္ မဟာမုနိ ဘုရားသမိုင္း (Legend of Mahamuin) ျဖစ္သည္။
ဦးစံသာေအာင္သည္ ဌာနဆိုင္ရာ လုပ္ငန္းမ်ား၊ ေရွးေဟာင္း ရခိုင္သမိုင္း ယဥ္ေက်းမႈ ဆိုင္ရာ သုေတသန လုပ္ငန္းမ်ား ေဆာင္႐ြက္နီစဥ္ ၁၉၈၁ ခုႏွစ္၊ ေမ ၂၅ ရက္နိန္႔တြင္ ႐ုတ္တရက္ ကြယ္လြန္ခပါသည္။

ေမာင္ေဇယ်ာ [မိုးဂ်ာနယ္၊ အမွတ္ ၆၊ ဇြန္ ၂ဝဝ၅]

အၫႊန္း

၁။ ေစာထြန္းေအာင္၊ ေဒါက္တာ။ ‘ဦးစံသာေအာင္ႏွင့္ ဘဝမွတ္တိုင္မ်ား’၊ ရခိုင္တန္ေဆာင္၊ အမွတ္ ၁၉ (၁၉၆၆) စာ ၁၅-၂၃။
၂။ စံသာေအာင္၊ ဦး။ ‘ေအဒီ ေျခာက္ရာစုႏွင့္ ယင္းမတိုင္မီ ရခိုင္ျပည္သံုး အကၡရာ’။ ရန္ကုန္၊ ဥမၼာေအာင္စာေပ၊ ၁၉၇၄။
၃။ တိုးလွ၊ ဦး။ ‘ရခိုင္ဒဂၤါးမ်ား၊ စာအုပ္ေဝဖန္ခ်က္’၊ တကၠသိုလ္ ပညာပေဒသာ စာေစာင္။ တြဲ ၁၃၊ မွတ္ ၅ (စက္တင္ဘာ ၁၉၇၉) စာ ၁၇ဝ-၁၇၂။
၄။ Embree, John F.Biliography of the People’s and cultures of Mainland Southeast Asia, by John F. Embree and Lillian Ota Dotson. New Haven: Yale University, 1950.
Kyaukphru Youths Net မွကူးယူထားပါသည္။